Kitamizi, Makavazi,Msadi

Lugha yoyote iliyo hai hukua kwa kuongezeka maneno na msamiati.

Kiswahili kwa maneno haya matatu:

"Msadi' ni Kiswahili cha neno  'Consultant'.

"Kitamizi"  ni kiswahili cha nano Incubator  

"Makavazi ni Kiswahili cha neno Archives 

Mabadiliko ya Kileksia Katika Lugha ya Kiswahili

Utafiti Mdogo Kuhusu Mabadiliko ya Kileksia Katika Lugha ya Kiswahili.

(Grady ,1996) wanasema kuwa, kuna mabadiliko ya Kileksia ya aina mbili ambayo ni mabadiliko ingizi na mabadiliko potevu. Mabadiliko ingizi ni mabadiliko yanayotokana na ugunduzi wa teknolojia au maingiliano ya kiutamaduni, hali ambayo hupelekea mahitaji ambayo hutatuliwa kwa kuingiza maneno mapya. Hivyo, msamiati mpya huingizwa katika lugha kwa njia ya kuunda maneno mapya au kutohoa kutoka lugha nyingine. Kwa mfano, katika lugha ya Kiswahili ipo misamiati iliyotoholewa kutoka lugha mbali mbali hasa lugha ya Kiingereza kama vile saikolojia, baiolojia, kompyuta, na treni.

 

Aina nyingine ya mabadiliko, kulingana na (O’ Grady na wenzake ,2006), ni mabadiliko potevu. Wataalamu hawa wanasema kuwa, haya ni mabadiliko ambapo matumizi ya neno fulani  hupotea baada ya kuingizwa kwa msamiati mpya. Kupotea kwa msamiati kunaweza kusababishwa  na mabadiliko ndani ya jamii hasa pale neno fulani linapoibuka na neno la zamani huachwa kutumiwa na hatimaye hupotea. Mfano, katika jamii ya Waswahili, msamiati bomani wenye maana ya ofisi ya mkuu wa wilaya uliokuwa ukitumika enzi za utawala wa Kijerumani umeacha kutumika kwa sasa ambapo  hutumika zaidi msamiati wa ofisi za mkuu wa wilaya.

 

(Holman ,2006) anasema kuwa, mabadiliko ya Kileksia ni mabadiliko ya kimsamiati. Anabainisha kuwa mabadiliko haya yapo ya aina mbili: mabadiliko ingizi na mabadiliko potevu. Mabadiliko potevu.  ni mabadiliko ambayo neno hupotea kabisa na neno jipya huibuka na kutumika badala ya neno la zamani. Mabadiliko ingizi, haya ni mabadiliko ambayo msamiati  huongezeka kwenye msamiati wa zamani. Hali hii husababishwa na kutohoa maneno kutoka lugha nyingine

.Kwa ujumla ni kwamba, mabadiliko ya Kileksia yanahusu mabadiliko ya kimsamiati ambapo msamiati fulani unaweza kupotea au ukaendelea kutumika sambamba na msamiati mpya ulioibuka.

Holman (2006), O’ Grady na wenzake (1996), kwa ujumla, wanabainisha kuwa, mabadiliko ya Kileksia ni mabadiliko yanayotokea kwa namna mbali mbali kama vile: mabadiliko yanayohusu kuingiza maneno mapya katika lugha na namna nyingine ni msamiati kupotea au kukosa matumizi.

 

Katika mabadiliko haya, uchambuzi wangu umeegemea namna tatu za utokeaji wa mabadiliko ya Kileksia katika lugha ya Kiswahili kama ifuatavvo:

(i)    Uingizaji wa Maneno Mapya katika Lugha.

Yapo maneno mapya ambayo yameingizwa katika lugha ya Kiswahili ambapo baadhi ya maneno hayo yana asili ya Kiswahili, mfano: Ngamizi. Pia, baadhi ya maneno yametoholewa kutoka katika lugha za kigeni kama vile Kiingereza, mfano neno: Digitari. Jedwali (2)  linabainisha maneno mapya ambayo yameingizwa katika lugha ya Kiswahi

Jedwali (2): Maneno Mapya Ambayo Yameingizwa katika Lugha ya Kiswahili

Msamiati	Maana
Bipu	Kitendo cha kupiga simu na kukata ghafla kabla haijapokelewa
Tovuti	Eneo katika mtandao wa kompyuta ambalo huelezea kuhusu shirika, mtu au taarifa fulani
Digitari	Mfumo wa kielektroniki unaotumia namba kusafirisha taarifa katika kompyuta
Vocha	Kadi inayohifadhi namba za muda wa maongezi ya simu
Kongoo	Kusanyo la maandishi mbali mbali
Maunzi Laini	Programu zinazowekwa katika kompyuta kwa ajili ya kuchakata taarifa
Ngamizi	Mashine inayotumika kurahisisha na kuchakata data
Uvinjari	Kitendo cha kutembelea katika mtandao wa intaneti
Puku	Kifaa kidogo chenye umbo la duara kinachoongoza mshale kwa ajili ya kutafutia sehemu au jambo fulani katika kompyuta
Maunzi ngumu	Vifaa vinavyounda kompyuta
Sakinisha	Kitendo cha kuingiza program katika kompyuta
Bonga	Kupiga simu
Umaizi bandia	Taaluma inayohusu mahusiano ya kompyuta na utambuzi wa binadamu
Chakata	Kutengeneza data ili ziwe katika namna inayoeleweka
Boda boda	Chombo chenye matairi mawili kinachoenda kwa kutumia mota( piki piki)
Utandawazi	Maingiliano ya kimataifa kutokana na maendeleo ya sayansi na teknolojia
TEHAMA	Teknolojia ya Habari na Mawasiliano
Shuga mama	Mwanamke mwenye umri mkubwa mwenye mahusiano ya kimapenzi na vijana wenye umri mdogo
Shuga dadi	Mwanaume mwenye umri mkubwa mwenye mahusiano ya kimapenzi na wasichana wenye umri mdogo
Fataki	Mwanaume mwenye umri mkubwa mwenye mahusiano ya kimapenzi na wasichana wenye umri mdogo
Zatitisho	Namba zinazoruhusu kuingiza programu katika kompyuta
Nywila	Namba au herufi za siri zinazoruhusu kuingia katika mfumo fulani kikompyuta mfano kadi za kuchukulia hela benki au kwenye barua pepe
Oleza	Mwonekano w akitu katika kompyuta
Pakua	Kitendo cha kuchukua taarifa kutoka katika mtandao wa intaneti na kuiweka katika kompyuta
Bodidota	Kifaa katika kompyuta chenye namba, herufi na alama mbali mbali kinachotumika kuchapa maneno katika kompyuta
Fomati	Kufuta data zote katika kompyuta au kifaa cha kielektroniki

(ii)    Uingizaji wa Maneno Mapya lakini Maneno hayo Yanaendelea Kutumika Samba mba na Maneno ya Zamani.

Hii ina maana kwamba, maneno mapya hutumika sambamba na maneno ya zamani katika viwango sawa au viwango tofauti. Wakati mwingine maneno mapya yanapoingizwa katika lugha, yamekuwa hayapati nafasi kubwa ya kutumiwa na watumiaji wa lugha kutokana na sababu mbali mbali kama vile kuzoeleka kwa neno la kwanza. Kwa mfano, watumiaji wengi wa Kiswahili wamekuwa ni wagumu kutumia  neno lenye asili ya Kiswahili ngamizi na badala yake wameendelea kutumia neno Kompyuta lililotoholewa kutoka katika lugha ya Kiingereza. Hii imetokana na neno Kompyuta kuwa neno la kwanza kuibuka hivyo wazungumzaji wamelizoea tofauti na neno ngamizi na neno hili ngamizi limeendelea kutumiwa na baadhi ya watu hasa wanaisimu wa Kiswahili. Jedwali (3) linaonesha maneno ambayo yameingizwa lakini maneno hayo yanaendelea kutumika samba mba na maneno ya zamani

Jedwali (3): Maneno Mapya Ambayo Yameingizwa lakini Maneno Hayo Yanaendelea Kutumika Sambamba na Maneno ya Zamani.

Msamiati wa zamani	Msamiati mpya	Maana
Mudiri	Mkuu wa Idara	Mtu anayeongoza idara au ofisi fulani
Treni	Gari moshi	Gari linalotembea juu ya reli lenye mabehewa yaliyounganishwa
Onesha	onyesha	Kitendo cha kufanya jambo au kitu fulani kionekano
Kompyuta	Ngamizi	Mashine inayochakata na kurahisisha kazi
Mhujumu	fisadi	Mtu anayeiba rasilimali za nchi na kujilimbikizia mali
Imla	Dikteta	Kiongozi ambaye anatawala kwa mawazo na maamuzi yake mwenyewe
Televisheni	runinga	Chombo kinachopokea matangazo ya picha na sauti
Kabonimonoksaidi	Ukaa	Hewa chafu sana ambayo ni sumu kwa viumbe hai mfano: hewa inayotoka katika magari au viwanda
Halaiki	Kimbari	Kundi kubwa la watu wenye asili moja
Piki piki	Boda boda	Chombo kinachofanana na baiskeli kinachotumia injini ya mota
UKIMWI	umeme	Ugonjwa unaotokana na upunfufu wa kinga mwilini
Zaa	kujifungua	Kitendo cha mwanamke kutoa mtoto tumboni
bangi	ganja	Majani ya mmea wa kijani yenye kulevya

(iii)     Kupotea kwa Maneno.

Katika lugha ya Kiswahili, kuna baadhi ya maneno ambayo yalikuwa yakitumika zamani lakini kwa sasa maneno hayo hayatumiki. Baadhi ya maneno katika lugha ya Kiswahili yamepotea kutokana na sababu kama vile za kihistoria kwa mfano, neno ukabaila lilikuwa likitumika enzi za utawala wa kikoloni lakini baada ya kupata uhuru neno hilo limepotea au limeacha kutumiwa. Jedwali (4) linaonesha maneno ambayo yamepotea.

        Jedwali (4):  Maneno  Ambayo Yamepotea au Matumizi Yake Yamepungua

Msamiati	Maana yake
Ukabaila	Hali ya mtu kumiliki rasilimali nyingi ndani ya jamii na kuwapangisha au kuwatumikisha wengine mfano, kumiliki nyumba nyingi au ardhi. Mfumo huu wa uzalishaji ulitumika miaka ya zamani kabla ya kuja kwa wakoloni
Ngangari	Hali ya kuwa mbishi na kutoogopa jambo lolote
Ng’atuka	Kuondoka kwa hiyari katika nafasi ya uongozi. Neno hilo lilitumika katika enzi za ujamaa katika nchi ya Tanzania
Bwanyenye	Mtu mwenye mali nyingi na anayependa kustarehe bila kufanya kazi
Umwinyi	Hali ya kustarehe na kufanyiwa kazi.
Kachero	Askari kanzu au mtu anayechunguza habari za mtu au jambo kwa malengo fulani
paparazi	Mwandishi wa habari anayependa kuandika habari za siri za mtu mwingine bila ridhaa ya mhusika
Zeru zeru	Mtu mwenye ulemavu wa ngozi na nywele zake kuwa nyeupe
Kidosho	Msichana mzuri
Kiruka njia	Mwanamke asiyependa kukaa na mwanamme mmoja
Kisura	Mwanamke mrembo
Ujamaa	Kushirikiana kwa kila kitu katika maisha
Kuwadi	Mtu mwongo
liwali	Mtawala aliyechaguliwa na serikali anayeshughulikia mambo ya hukumu katika eneo alipo. Msamiati huu ulitumiwa enzi za ukoloni wa mjerumani
Akida	Msaidizi wa mkuu wa wilaya. Msamiati huu ulitumiwa enzi za ukoloni wa mjerumani
Midabwada	Nguo chakavu zilizochanika
maridadi	Mtu nadhifu
kapera	Mwanaume ambaye hajaoa
merikebu	Chombo cha kusafiria baharini kinachoendeshwa kwa mashine au upepo
sultani	Mtu mwenye cheo cha juu katika utawala wa kifalme. Msamiati huu ulitumiwa na waarabu walipokuwa wakitawala maeneo ya pwani
chakaramu	Mtu mtundu au mwenye wazimu
buriani	Hali ya kumuaga mtu
Utwana	Hali ya kutimikishwa na kufanyishwa kazi nyingi na kulipwa ujira mdogo au kutolipwa kabisa
Mwitu	Mkusanyiko wa miti mingi inayoleta giza ( misitu)